I
Есть аул вблизи Казани, по названию Кырлай.
Даже куры в том Кырлае петь умеют… Дивный край!
Хоть я родом не оттуда, но любовь к нему хранил,
На земле его работал — сеял, жал и боронил.
Он слывет большим аулом? Нет, напротив, невелик,
А река, народа гордость, — просто маленький родник.
Эта сторона лесная вечно в памяти жива.
Бархатистым одеялом расстилается трава.
Там ни холода, ни зноя никогда не знал народ:
В свой черед подует ветер, в свой черед и дождь пойдет.
От малины, земляники все в лесу пестрым-пестро,
Набираешь в миг единый ягод полное ведро.
Часто на траве лежал я и глядел на небеса.
Грозной ратью мне казались беспредельные леса.
Точно воины, стояли сосны, липы и дубы,
Под сосной — щавель и мята, под березою — грибы.
Сколько синих, желтых, красных там цветов переплелось,
Улетали, прилетали и садились мотыльки,
Будто с ними в спор вступали и мирились лепестки.
Птичий щебет, звонкий лепет раздавались в тишине
И пронзительным весельем наполняли душу мне.
Здесь и музыка и танцы, и певцы и циркачи,
Здесь бульвары и театры, и борцы и скрипачи!
Этот лес благоуханный шире море, выше туч,
Словно войско Чингисхана, многошумен и могуч.
И вставала предо мною слава дедовских имен,
И жестокость, и насилье, и усобица племен.
II
Летний лес изобразил я, — не воспел еще мой стих
Нашу осень, нашу зиму, и красавиц молодых,
И веселье наших празднеств, и весенний сабантуй…
О мой стих, воспоминаньем ты мне душу не волнуй!
Но постой, я замечтался… Вот бумага на столе…
Я ведь рассказать собрался о проделках шурале.
Я сейчас начну, читатель, на меня ты не пеняй:
Всякий разум я теряю, только вспомню я Кырлай.
III
Разумеется, что в этом удивительном лесу
Встретишь волка, и медведя, и коварную лису.
Здесь охотникам нередко видеть белок привелось,
То промчится серый заяц, то мелькнет рогатый лось.
Много здесь тропинок тайных и сокровищ, говорят.
Много здесь зверей ужасных и чудовищ, говорят.
Много сказок и поверий ходит по родной земле
И о джинах, и о пери, и о страшных шурале.
Правда ль это? Бесконечен, словно небо, древний лес,
И не меньше, чем на небе, может быть в лесу чудес.
IV
Об одном из них начну я повесть краткую свою,
И — таков уж мой обычай — я стихами запою.
Как-то в ночь, когда сияя, в облаках луна скользит,
Из аула за дровами в лес отправился джигит.
На арбе доехал быстро, сразу взялся за топор,
Тук да тук, деревья рубит, а кругом дремучий бор.
Как бывает часто летом, ночь была свежа, влажна.
Оттого, что птицы спали, нарастала тишина.
Дровосек работой занят, знай стучит себе, стучит.
На мгновение забылся очарованный джигит.
Чу! Какой-то крик ужасный раздается вдалеке,
И топор остановился в замахнувшейся руке.
И застыл от изумленья наш проворный дровосек.
Смотрит — и глазам не верит. Что же это? Человек?
Джин, разбойник или призрак — этот скрюченный урод?
До чего он безобразен, поневоле страх берет!
Нос изогнут наподобье рыболовного крючка,
Руки, ноги — точно сучья, устрашат и смельчака.
Злобно вспыхивая, очи в черных впадинах горят,
Даже днем, не то что ночью, испугает этот взгляд.
Он похож на человека, очень тонкий и нагой,
Узкий лоб украшен рогом в палец наш величиной.
У него же в пол-аршина пальцы на руках кривых, —
Десять пальцев безобразных, острых, длинных и прямых.
V
И в глаза уроду глядя, что зажглись как два огня,
Дровосек спросил отважно: «Что ты хочешь от меня?»
— Молодой джигит, не бойся, не влечет меня разбой.
Но хотя я не разбойник — я не праведник святой.
Почему, тебя завидев, я издал веселый крик?
Потому что я щекоткой убивать людей привык.
Каждый палец приспособлен, чтобы злее щекотать,
Убиваю человека, заставляя хохотать.
Ну-ка, пальцами своими, братец мой, пошевели,
Поиграй со мной в щекотку и меня развесели!
— Хорошо, я поиграю, — дровосек ему в ответ. —
Только при одном условье… Ты согласен или нет?
— Говори же, человечек, будь, пожалуйста, смелей,
Все условия приму я, но давать играть скорей!
— Если так — меня послушай, как решишь — мне все равно.
Видишь толстое, большое и тяжелое бревно?
Дух лесной! Давай сначала поработаем вдвоем,
На арбу с тобою вместе мы бревно перенесем.
Щель большую ты заметил на другом конце бревна?
Там держи бревно покрепче, сила вся твоя нужна!..
На указанное место покосился шурале
И, джигиту не переча, согласился шурале.
Пальцы длинные, прямые положил он в пасть бревна…
Мудрецы! Простая хитрость дровосека вам видна?
Клин, заранее заткнутый, выбивает топором,
Выбивая, выполняет ловкий замысел тайком.
Шурале не шелохнется, не пошевельнет рукой,
Он стоит, не понимая умной выдумки людской.
Вот и вылетел со свистом толстый клин, исчез во мгле…
Прищемились и остались в щели пальцы шурале.
Шурале обман увидел, шурале вопит, орет.
Он зовет на помощь братьев, он зовет лесной народ.
С покаянною мольбою он джигиту говорит:
— Сжалься, сжалься надо мною! Отпусти меня, джигит!
Ни тебя, джигит, ни сына не обижу я вовек.
Весь твой род не буду трогать никогда, о человек!
Никому не дам в обиду! Хочешь, клятву принесу?
Всем скажу: «Я — друг джигита. Пусть гуляет он в лесу!»
Пальцам больно! Дай мне волю! Дай пожить мне на земле!
Что тебе, джигит, за прибыль от мучений шурале?
Плачет, мечется бедняга, ноет, воет, сам не свой.
Дровосек его не слышит, собирается домой.
— Неужели крик страдальца эту душу не смягчит?
Кто ты, кто ты, бессердечный? Как зовут тебя, джигит?
Завтра, если я до встречи с нашей братьей доживу,
На вопрос: «Кто твой обидчик?» — чье я имя назову?
— Так и быть, скажу я братец. Это имя не забудь:
Прозван я «Вгодуминувшем»… А теперь — пора мне в путь.
Шурале кричит и воет, хочет силу показать,
Хочет вырваться из плена, дровосека наказать.
— Я умру! Лесные духи, помогите мне скорей,
Прищемил Вгодуминувшем, погубил меня злодей!
А наутро прибежали шурале со всех сторон.
— Что с тобою? Ты рехнулся? Чем ты, дурень, огорчен?
Успокойся! Помолчи-ка, нам от крика невтерпеж.
Прищемлен в году минувшем, что ж ты в нынешнем ревешь
перевод: С.Липкин
❉❉❉❉
vstih.ru
(Взято из «Сказки о золотом петушке» А.С. Пушкина) 1 Правил некогда в Герате хан по прозвищу Мамат, Далеко перешагнула его слава за Герат. Признаваем был на свете первым ханом и патшой, Собирал с чужих...
(Казань, изд-во «Магариф», 2008 г.) Содержание >>> В.С.Думаева-Валиева Новые переводы (от переводчика) Поэзия (1905–1913 годы) *** («В один из дней Камиль эль-Мотыйги…») О свободе Слово друзьям Шакирд, или Одна встреча Признаки весны Маленький рассказ...
(Казань, изд-во «Магариф», 2006 г.) СОДЕРЖАНИЕ >>> В.С.Думаева-Валиева Сближение (Предисловие) Стихотворения В саду знаний Просыпайся, мужик! Поэт и Хатиф О перо! Пушкину После расставания О, эта любовь! Я ль не горемычный? Неужели...
Жил-был Мужик с Женой в былые времена. Бедна их жизнь была, убога и скудна. К тому ж Баран с Козой кормились у людей, Но были всё равно некормленных худей. Сказал однажды Муж: «Гляди, Жена, сама:...
I Про Кырлай, что в Заказанье, знай — деревня неплоха: во дворах поют, по слухам, куры звонче петуха! Родом хоть и не оттуда, там я жил да поживал, как умел, пахал и сеял, жал...
Сгинь, мороз белобородый! Видишь, прямо с горки той Катится весна-царица к нам в коляске золотой! Торопись исчезнуть, старый, убегай же поскорей! Не видать тебе пощады от владычицы полей. У царицы нет оружья, но зато её...
На поле накинут Покров белизны, И в сон погрузилась Земля до весны. Ей спать, пока птицы Весенней порой Не тронутся с юга На север домой. О, нежное время! Красавец апрель!.. Прозрачные зори, Певунья-капель, И гомоном...
Сказало Солнце: «Буду век светить, Совсем не буду с неба уходить». Ответил Дождь: «Я буду день за днём Всё заливать потоками кругом». Сказало Солнце: «Но ведь ты — вода. В грязь превращаешь землю ты всегда....
Я не трону вас, меня не пугайтесь, пичуги. Я лишь пение ваше послушать хочу на досуге. Всё, что Бог вам внушил, распевайте при мне без тревоги, Не ношу я ружья, не расставил силков на дороге....
Ф а т и м а: Что ж не слышно твоих песен, Соловей? На душе от них светлей и веселей. Вдоволь корма в твоей клетке вижу я. Что ж опущена головушка твоя? С о л...
gabdullatukay.ru
СонПоложив на лапки рыльце, сладко-сладко спит она,Но с пискливым мышьим родом и во сне идет война.Вот за мышкою хвостатой погналась… как наявуИ, догнавши, тотчас в горло ей впилась… как наяву.Снится ей: сейчас на крыше кошки ловят воробьевИ мурлычут — видно, рады, что у них удачен лов…Псы не портят настроенья, не видны и не слышны.Спит она в покое полном, видя радужные сны.ПробуждениеВстала кисонька, зевнула, широко раскрыла пасть,Потянулась, облизнулась и опять зевнула всласть.Вот усами шевельнула, лапкой ухо поскребла,Спину выгнула дугою, взглядом стены обвела.И опять глаза закрыла. Тишина стоит кругом.Неохота разбираться ни в хорошем, ни в плохом.Вновь потягиваться стала, сонную сгоняя лень, —Это делают все кошки и все люди каждый день.Умная задумчивость и удивлениеВот уселася красиво, принимая умный вид,Призадумалась — и сразу весь огромный мир забыт.Совершенно невозможно знать теченье дум ее:То ль прогресс племен кошачьих занимает ум ее,Или то, что в лапы кошкам мыши сами не идут,Или то, что зря у птичек крылья быстрые растут,Или то, что кур и уток трогать ей запрещено,Молоко лакать из крынки ей в подвале не дано.То ли думает о пище — той, что съедена вчера,То ль о том, что пуст желудок, что поесть давно пора.Только чу! Раздался где-то еле-еле слышный звук —И развеялись мечтанья, оживилось сердце вдруг.Что там? Может быть, за печкой мышка хитрая ползет?Или, может, это крыса доску под полом грызет?Протянул ли паутину тут поблизости паук?И, к нему попавши в лапы, муха стонет там от мук?Что случилось? Неизвестно, — знают кошки лишь одни.Видно только, как блеснули у нее в глазах огни.Тонкая наблюдательностьВстала, важное почуяв: не погас природный дар!Уши тихо шевелятся, каждый глаз как желтый шар.Тут поблизости для кошки несомненно что-то есть!Что же, радость или горе? Вот опять забота есть.Ждет. Огонь уже зажегся, разгоняя в доме мрак.Перед зеркалом хозяйка поправляет свой калфак.В этот вечер богачиха в дом один приглашена,И в гостях, конечно, хочет покрасивей быть она.Оттого она и кошку не кормила, может быть:По такой причине важной кошку можно и забыть!И глядит печально кошка: вновь голодное житье!Всё готовы продырявить желтые глаза ее.Надежда и разочарованиеПосмотрите-ка! Улыбкой рыльце всё озарено,Пусть весь мир перевернется, нашей кошке всё равно.Знает острое словечко хитрый кисонькин язык.Но до времени скрывает, зря болтать он не привык.Но прошло одно мгновенье, вновь является она.Что же с кошечкой случилось? Почему она грустна?Обмануть людей хотела, улыбаясь без конца,Всё надеялась — за это ей дадут поесть мясца.Всё напрасно! Оттого-то у нее печальный вид,И опять она горюет, вновь душа ее болит.Страдание и неизвестностьТак никто и не дал пищи! Как ей хочется поесть!Стонет, жалобно мяучит — этих мук не перенесть.Сводит голодом желудок. Как приходится страдать!На лице печаль, унынье: трудно хлеб свой добывать.Вдруг какой-то звук раздался от нее невдалеке.Мигом кисонька забыла о печали, о тоске.Что за шорох? Что там — люди иль возня мышей и крыс?Сделались глаза большими, уши кверху поднялись.Неизвестно, неизвестно! Кто там — друг ее иль враг?Что сулит ей этот шорох — много зла иль много благ?Притворяется безразличнойВот поставили ей чашку с теплым сладким молоком,Но притворщица как будто и не думает о нем.Хоть и очень кушать хочет, хоть и прыгает душа,Как суфий к еде подходит, не волнуясь, не спеша.Показать она желает, что совсем не голодна,Что обжорством не страдает, что не жадная она.Из-за жадности побои доставались ей не раз —У нее от тех побоев сердце ноет и сейчас.Подготовка к нападению и лень от сытостиВот она прижала уши и на землю прилегла, —Что бы ни зашевелилось, прыгнет вмиг из-за угла.Приготовилась к охоте и с норы не сводит глаз:Серой мышки тонкий хвостик показался там сейчас.Или мальчики бумажку тащат, к нитке привязав?Что-то есть. Не зря притихла — знаем мы кошачий нрав.Но взгляните — та же кошка, но какой беспечный вид!Разлеглась она лентяйкой: ведь ее желудок сыт.Как блаженно отдыхает эта кошка-егоза.Незаметно закрывает золотистые глаза.Пусть теперь поспит. Вы кошку не тревожьте, шалуны.Игры — после, а покуда пусть досматривает сны.МатеринствоМилосердие какое! Умиляется душа!На семью кошачью с лаской каждый смотрит не дыша.Моет, лижет мать котенка, балует, дрожит над ним.«Дитятко, — она мурлычет, — свет очей моих, джаным!»Из проворной резвой кошки стала матерью она,И заботы материнской наша кисонька полна!От раздумья к удовольствиюВот она вперилась в точку и с нее не сводит глаз.Над каким она вопросом призадумалась сейчас?В голове мелькают мысли — нам о них не знать вовек,Но в глазах ее раздумье замечает человек.Наконец она устала над вопросом размышлять,Удовольствию, покою предалась она опять.Страх — гнев и просто страхВот над кошкой и котенком палка злая поднята,Как известно, бедных кошек не жалеет палка та.Мать боится и котенок — нрав их трудно изменить,Но со страхом материнским страх котенка не сравнить.Кошка-мать готова лапкой палку бить, кусать сапог,А котенок испугался — и со всех пустился ног.Наслаждение и злостьСпинку ласково ей гладят, чешут острое ушко,Ах, теперь-то наслажденье кошки этой велико!Тихой радости и счастья наша кисонька полна,Ротик свой полуоткрыла в умилении она.Голова склонилась набок, слезы искрятся в глазах.Ах, счастливое мгновенье! Где былая боль и страх!Удивительно, чудесно жить на свете, говорят,Так-то так, но в мире этом разве всё идет на лад?Всё непрочно в этом мире! Так уж, видно, повелось:Радость с горем под луною никогда не ходят врозь.Гость какой-то неуклюжий хвост ей больно отдавилИли зря по спинке тростью изо всех ударил сил.От обиды этой тяжкой кошка злобою полна,Каждый зуб и каждый коготь точит на врага она.Дыбом шерсть на ней, и дышит злостью каждый волосок,Мщенье страшное готовит гостю каждый волосок.Всё кончилось!Вот она, судьбы превратность! Мир наш — суета сует:Нашей кисоньки веселой в этом мире больше нет!Эта новость очень быстро разнеслась. И вот теперьТам, в подполье, верно, праздник, пир горой идет теперь.Скачут мыши, пляшут крысы: жизнь теперь пойдет на лад!Угнетательница-кошка спит в могиле, говорят.НекрологВ мир иной ушла ты, кошка, не познав земных отрад.Знаю: в святости и вере ты прошла уже Сират.Лютый враг мышей! Хоть было много зла в твоих делах,Спи спокойно в лучшем мире! Добр и милостив аллах!Весь свой век ты охраняла от мышей наш дом, наш хлеб,И тебе зачтется это в книге праведной судеб.Как тебя я вспомню, кошка, — жалость за сердце берет.Даже черви осмелели, а не то что мыший род.Ты не раз была мне, друг мой, утешеньем в грустный час.Знал я радостей немало от смешных твоих проказ.А когда мой дед, бывало, на печи лежал, храпя,Рядышком и ты дремала, всё мурлыча про себя.Ты по целым дням, бывало, занята была игрой,Боли мне не причиняя, ты царапалась порой.Бялиши крала на кухне, пищу вкусную любя,И за это беспощадно били палкою тебя.Я, от жалости рыдая, бегал к матушке своей,Умолял ее: «Не надо, кошку бедную не бей!»Жизнь прошла невозвратимо. Не жалеть о ней нельзя.В этом мире непрестанно разлучаются друзья.Пусть аллах наш милосердный вечный даст тебе покой!А коль свидимся на небе, «мяу-мяу» мне пропой!перевод: А.Шпирт
Читать стих поэта Габдулла Тукай — Кисонька на сайте РуСтих: лучшие, красивые стихотворения русских и зарубежных поэтов классиков о любви, природе, жизни, Родине для детей и взрослых.
rustih.ru
Мне по нраву изгиб ваших тонких бровей,Завитки непослушные темных кудрей.Наши тихие речи, что сердце влекут,Ваши очи, прозрачные, как изумруд.Ваши губы, что слаще, чем райский кавсар,Чья улыбка — живущим как сладостный дар.Я люблю вашу стройность, движений красу,-Без корсета любая тонка в поясу.А особенно груди — они так нежны,Как два солнца весенних, две светлых луны.
Вас за белые шеи люблю обнимать,В ваших юных объятьях люблю замирать.О, как трогательны этот «джим», этот «мим»В вашем лепете сладком: «дустым» и «джаным»!В вас любезны не меньше мне, чем красота,Целомудренность гордая и чистота.И настолько мне мил ваш калфак парчевой,Лишь взгляну на него — и хожу сам не свой.Так что если ишан иль блаженный хазретПрямо в рай мне когда-либо выдаст билет,Но коль, гурия, выйдя навстречу, как вы,Не украсит калфаком своей головыИ не скажет мне: «Здравствуй, джаным!» — не войдуВ этот рай, пусть я в адскую бездну паду!Лишь невежество ваше не нравится мне,Что вас держит в затворе, во тьме, в тишине.Жены мулл мне не нравятся тоже ничуть,Вас так ловко умеющие обмануть.Любят вас, если нянчите вы их детей,Ну, а мойте полы — полюбят сильней.У невежества все вы берете урок.Жизнь во тьме — вот учения нашего прок!Ваша школа — с телятами рядом, в углу.Вы сидите, «иджек» бормоча, на полу.
От природы вы — золото, нет вам цены.Но погрязнуть в невежестве обречены.В слепоте вы проводите жизнь, и — увы! —Ваши дочери так же несчастны, как вы.Вы как будто продажный товар на земле,Вы бредете, как стадо, покорны мулле,Но ведь вы же не овцы! Поверьте, я прав,Что достойны вы всех человеческих прав!Не пора ль отрешиться от этих оков!Не пора ли уйти вам из этих тисков!И не верьте Сайдашу, он злобою пьян,Он — невежда, над всеми невеждами хан.
Читать стих поэта Габдулла Тукай — Татарским девушкам на сайте РуСтих: лучшие, красивые стихотворения русских и зарубежных поэтов классиков о любви, природе, жизни, Родине для детей и взрослых.
rustih.ru
Җәй көнендә
Каты эссе. һава бөркү. Кыза дөнья, сабыр җитми,Җил исми аз гына да, бер генә яфракны селкетми.
Корылык һәр урыннарда. Кибә вак-вак кына күлләр,Шиңәргә йөз тота кырда үләннәр, чәчкәләр, гөлләр.
Агачлар астына сыгъна балалар барчасы бергә,Алай да булмаса, барсы төшәләр сикрешеп күлгә.
Алар ап-ак балыклар күк йөзәләр иртәдән кичкәКадәр шунда, туңып бетмичә ярга чыкмыйлар һич тә.
Менә шунда кисәктән йөзгә бернәрсә тиеп китте;Сабамы, нәрсәдер, салкынчарак бер җил сөеп китте.
Якын урманның артында яшеннәр ялтырый аз-аз,Ерактан, әллә кайдан, иштелә күк күкрәгән аваз!
Сыгъна — сыгына, сыена. Саба — таң җиле.
Иртә. Дөнья җанлана,Мәшрикъ ягы аллана,Кояш чыгып, нурларыТөшеп җиргә ялгана.
Яктыра кала. Урамнар,Кырлар, якын урманнар,Таулар, багълар, бакчаларНурга гарык булганнар.
Торды халык, уянды:Шау-шу һәрбер төшләрдә;Көтү-көтү менмәктәКүккә җитез кошлар да.
Шушы вакыт балаларМәктәп таба баралар;Букчалары артында,Алар гыйлем дәртендә.
Мәшрикъ — көнчыгыш.Гарык булу — чуму.
Күптән түгел безнең тәрәзә капкачынОя итте минем сөйгән Карлыгачым.
Ул көн буе аузы берлән балчык ташый,Балчык берлән матур итеп оя ясый.
Күп эшләде иренмичә; бара-бараЧыгарды ул матур-матур балалар да.
Ачыксалар Карлыгачның балалары,Чебен-черки тотып кайта аналары.
Карлыгачым ямьсез озын кара төндәКаты йоклый оясында, алмый тын да.
Бер канатының астына тыга башын,Уянмый ул,- бөтен кеше тавышлансын.
Күк күкрәсен, ялтыр-йолтыр килсен яшен,Төн буена нинди каты җил исмәсен,-
Ни булса да, бары да бер аның өчен, —Уянмый ул, селкетми дә борын очын.
И матур! мин янмас идем — яндыручы булмасаң;
Таммас иде җиргә яшьләр — тамдыручы булмасаң!
Бер минутта ташлар идем бу томанлы моңнарны, —
Син мине мескен кыйлып моңландыручы булмасаң!
Дулкынланмас, болганмас та иде гыйшкың диңгезе, —
Көчле җил төсле, әгәр син болгандыручы булмасаң!
Юаныр идем бераз кояшка йә айга карап, —
Матурлыгың белән аларны каплаучы булмасаң!
Кыргыйлыкны ташлар идем, — мине үзеңә тартып,
Җир йөзендәге бөтен нәрсәгә каршы куймасаң!
Дәрвиштәй, аллага чын күңелдән кол булыр идем, —
Тәшвиш белән күңелемне аздыручы булмасаң!
Хәсрәтемнән кайвакыт үз-үземә кул сузмас идем, —
Үземне үземә дошманландыручы булмасаң!
Кайвакыт мәҗнүндәй көлмәс һәм шатланмас идем, —
Син агач ат өстенә атландыручы булмасаң!
Язганнарым бераз шигырьгә охшар иде, —
Һәр каләм тотканда истән тайдыручы булмасаң!
Яктырак йолдыз янадыр, төн кара булган саен;Ядыма тәңрем төшә, бәхтем кара булган саен.(Русчадан.)
Көзге төн. Мин йоклый алмыйм. Өй түрендә җил җылый;Җил җыламый, ач үлемнең куркусыннан ил җылый.
— Иң сөекле эшче әүладым быел ач калды,- дип,Изге, шәфкатьле анабыз — мәрхәмәтле җир җылый.
Куйса монда корткалар төшкән тешен алтын белән,Бер телем икмәк дип анда назлы нечкә бил җылый!
Бер сынык юктан гына үлгән таза ирләр күреп,Җан алырга кызганудан анда Газраил җылый.
Тилмереп торса бу ачлар, безгә бәйрәмнәнни ямь?!Мәркадендә чөнки Ибраһим вә Исмәгыйль җылый.
Көлсә монда тук вә ихлассыз халык тәкбирләре,Һәр ишеткән җан җыларлык — андагы тәкбир җылый.
Көзге төн, ямьсез, караңгы… Өй түрендә җил җылый,Җил — хәбәр ул: ач үлемнең куркусыннан ил җылый!
* Корбан гаете алдыннан язылган иде. (Г. Тукай искәрмәсе.)Әүлад — балалар.Мәркад — кабер.
Сөй гомерне, сөй халыкны, сөй халыкның дөньясын,Без үләрбез, билгеле, тик үкенечкә калмасын.
Киң күңелле бул эчеңнән, мыскыл ишетсәң, «вак» диген,Таптасыннар, хурласыннар, тик җаның хурланмасын.
Курыкмагыз, кошлар, күреп сез яныгызда мин барын;Мин тимәм сезгә, фәкать сайравыгызны тыңларым.
Җырлагыз сез күңлегезгә тәңре нәрсә салганын;Мылтыгым да юк янымда, юк шулай ук ауларым.
Бик тынычлап сайрагыз сез, мин тимим, сезгә тимим;Әллә иркендә торуның кадрене белмимме мин?!
Курыкмагыз- яхшы беләм, мин һич тә сезне ауламам;Сайрагыз, тыңлап торырмын, тын да алмам, шауламам.
Инкисар ит гадәтеңчә, ян, күңел, сызлан, күңел!Күп сөекледер бөтеннән — тәңрегә сынган күңел.
Һәр минут миннән тели дөнья күңел җимешләрен,Нәрсә пешсен, булса ялкынсыз күңел, сүнгән күңел?
Алга сәүкъ ит сахибеңне, бул чыдауда таш кеби,И фәләкнең төрле-төрле золменә күнгән күңел!
Ялтыра, яктыр — килешсен калебе саф шагыйрә,И моңарчы төрле тап-тутларга өртелгән күңел!
Шундый гали мотлабың — мең җан бирергә урны бар,И югарылык белән типкән вә селкенгән күңел!
Игътиля итсәң, канатың ач, — вакыт җитте бугай, —И тумыштан гарше әгъляләргә җилкенгән күңел!
Син йоларсың һәр һәлакәттән — ышаныч бар сиңа,Яр читендә торганымда ярдәмең булган күңел!
Яхшы аңла: юк сафа инсанлыгыңны җуймыйча,И шуны саклау юлында күп газапланган күңел!
Инкисар ит — кител, сын.Алга сәүкъ ит сахибеңне — хуҗаңны алга таба этәр.Фәләк — язмыш, күк.Золменә — изүенә.Калебе саф шагыйрә — саф күңелле шагыйрьгә.Гали мотлабың — бөек теләгең, максатың.Игътиля итсәң — югары ашсаң.Гарше әгъляләргә — югары күкләргә.Сафа — рәхәт, күңеллелек.Инсанлыгыңны — кешелегеңне.
Саргаядыр көз көнендә һәр агач яфраклары;Юк яшеллекләр хәзер, урман вә сахра сап-сары.
Саргая таллар, усаклар, алмагачлар һәм каен;Хәстә төсле, арта сары төс аларда көн саен.
Үз төсен үзгәртми саклаучы арада берсе бар:Көз көне һәм кыш буе саргаймый торган чыршы бар.
Килде Ак диңгезнең артыннан очып бер карлыгач,Кунды да ул сайрады, сайлап үзенә бер агач:
«Күпме, февраль, каш җыерсаң һәм ачулансаң да син,Барыбер, ди, җитте яз һәм рухына кышның ясин».
Яз җитәдер, файда юктыр, күпме гайрәтләнсә март,Халкыбыз сүзе буенча, гәрчә март итсә дә «шарт!»
Яуса да карлар, табигать эшли инде үз эшен;Тиздән иснәрбез кызыл, ал-гөл чәчәкләрнең исен.
Былчыракта яңгыр артыннан балалар йөгрешә,Кычкыралар: «Җиргә, дип, алтын төшә! алтын төшә!»
— Шауламагыз, и балалар! Без җыярбыз барчасын,Тиз ул алтыннарны амбарга төярбез барчасын.
Тик җыярбыз юл буе шыгрым тулы йөкләр көе,Бар келәтләр туп-тулы хуш исле орлыклар кәе!
Безгә ят-чит телдәге изге фикерне тәрҗемәБиш вакытта биш намаз күк керде инде фарзыма.
Бу «Толстой сүзләре»н дә хасладым буш вакътыма,Күп вакыт моңлы күңелнең саф, аяз, хуш вакътына.
Әйтмәгез: «Ул — иске сүз, «Гайнел-гыйлем»дә күп иде»,Әйтсәгез, сездән сорыйм мин: бездә нәрсә юк иде?!
Фарзыма — мәҗбүри гадәтемә.Хаслау — багышлау.
Нәкъ Казан артында бардыр бөр авыл — Кырлай диләр;Җырлаганда көй өчен «тавыклары җырлай» диләр.Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем,Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем.Ул авылның, — һич онытмыйм, — һәр ягы урман иде,Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде.Зурмы? дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә,Халкының эчкән суы бик кечкенә — инеш кенә.Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава,Җил дә вактында исеп, яңгыр да вактында ява.Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк;Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк.Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап.Юкә, каеннар төбендә кузгалаклар, гөмбәләрБерлә бергә үсә аллы-гөлле гөлләр, гонҗәләр.Ак, кызыл, ал, сап-сары, зәңгәр, яшелдән чәчкәләр;Һәр тарафка тәмле исләр чәчкәли бу чәчкәләр.Үпкәлиләр чәчкәләрне төрле төсле күбәләкләр килеп,Киткән булып, тагын да шунда чүгәләп.Бервакыт чук-чук итеп сайрый ходайның кошлары;Китә җаннарны кисеп, ярып садаи хушлары.Монда бульварлар, клуб һәм танцевальня, цирк та шул;Монда оркестр, театрлар да шул, концерт та шул.Зур бу урман: читләре күренмидер, диңгез кеби,Биниһая, бихисаптыр, гаскәри Чыңгыз кеби.Кылт итеп искә төшәдер намнары, дәүләтләреКарт бабайларның, моны күрсәң, бөтен сауләтләре.Ачыла алдында тарихтан театр пәрдәсе:Аһ! дисең, без ник болай соң? Без дә хакның бәндәсе.
Җәй көнен яздым бераз; язмыйм әле кыш, көзләрен,Алсу йөзле, кара кашлы, кара күзле кызларын.Бу авылның мин җыен, мәйдан, сабаны туйларынЯзмыймын куркып, еракларга китәр дип уйларым…Тукта, мин юлдин адашканмын икән бит, күр әле,Әллә ник истән дә чыккан, сүз башым бит «Шүрәле».Аз гына сабрит әле, и кариэм! хәзер язам;Уйласам аулымны, гакълымнан да мин хәзер язам.
Билгеле, бу кап-кара урманда һәр ерткыч та бар,Юк түгел аю, бүре; төлке — җиһан корткыч та бар.Һәм дә бар монда куян, әрлән, тиен, йомран, поши,Очрата аучы булып урманда күп йөргән кеше.Бик куе булганга, монда җен-пәриләр бар диләр,Төрле албасты, убырлар, шүрәлеләр бар диләр,Һич гаҗәп юк, булса булыр, — бик калын, бик күп бит ул;Күктә ни булмас дисең, — очсыз-кырыйсыз күк бит ул!
Шул турыдан аз гына — биш-алты сүз сөйлим әле,Гадәтемчә аз гына җырлыйм әле, көйлим әле.Бик матур бер айлы кичтә бу авылның бер ҖегетКиткән урманга утынга ялгызы бер ат җигеп.Тиз барып җиткән Җегет, эшкә тотынган баргач ук,Кисә башлаган утынны балта берлән тук та тук!Җәйге төннең гадәтенчә төн бераз салкын икән;Барча кош-корт йоклаган булганга, урман тын икән.Шундый тын, яхшы һавада безнең утынчы исәАлны-артны, уңны-сулны белмичә утын кисә.Балтасы кулда, Җегет эштән бераз туктап тора;Тукта, чү! Ямьсез тавышлы әллә нәрсә кычкыра.Сискәнеп, безнең Җегет катып кала аягүрә,Аңламастан, каршысында әллә нинди «ят» күрә.Нәрсә бу? Качкынмы, җенме? Йә өрәкме, нәрсә бу?Кот очарлык, бик килешсез, әллә нинди нәрсә бу!Борыны кәп-кәкре — бөгелгәндер тәмам кармак кеби;Төз түгел куллар, аяклар да — ботак-тармак кеби.Ялтырый, ялт-йолт киләдер эчкә баткан күзләре,Кот очар, күрсәң әгәр, төнлә түгел — көндезләре.Яп-ялангач, нәп-нәзек, ләкин кеше төсле үзе;Урта бармак буйлыгы бар маңлаенда мөгезе.Кәкре түгелдер моның бармаклары — бик төз төзен,Тик килешсез — һәрбере дә ярты аршыннан озын.
Бик озак торгач карашып, күзне күзгә нык терәп,Эндәшә батыр утынчы: «Сиңа миннән ни кирәк?»— Бер дә шикләнмә, Җегет, син; мин карак-угъры түгел,Юл да кисмимен, шулай да мин бигүк тугъры түгел.Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм;Мин әле, күргәч сине, шатланганымнан үкерәм.Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым;Булгалыйдыр көлдереп адәм үтергән чакларым.Кил әле, син дә бераз бармакларыңны селкет, иЯшь Җегет! Килче икәү уйныйк бераз кети-кети.— Яхшы, яхшы, сүз дә юктыр, мин карышмый уйныймын.Тик сине шартымга күнмәссең диеп мин уйлыймын.— Нәрсә шартың, сөйлә, и бичара адәмчеккенәм?Тик тизүк уйныйкчы, зинһар, нәрсә кушсаң да күнәм.— Сөйлием шартымны сиңа, яхшы тыңлап тор: әнәШунда бар ич бик озын һәм бик юан бер бүрәнә.Мин дә көч-ярдәм бирермен: әйдә, иптәш, кузгалыйк,Шул агачны бергә-бергә ушбу арбага салыйк.Бүрәнәнең бер очында бар әчелгән ярыгы,Шул җиреннән нык кына син тот, и урман сарыгы!Бу киңәшкә Шүрәле дә күнде, килмичә кире,Китте кушкан җиргә, атлап адымын ире-ире;Куйды илтеп аузын әчкән бүрәнәгә бармагын,-Кариэм, күрдеңме инде яшь Җегетнең кармагын!Суккалыйдыр балта берлән кыстырылган чөйгә бу,Хәйләсене әкрен-әкрен китерәдер көйгә бу.Шүрәле тыккан кулын — селкенмидер, кузгалмыйдыр,Белми инсан хәйләсен — һич балтага күз салмыйдыр.Суккалый торгач, ахырда чөй чыгып, бушап китеп,Шүрәленең бармагы калды кысылды шап итеп.Сизде эшне Шүрәле дә: кычкыра да бакыра,Сызлана һәм ярдәменә шүрәлеләр чакыра.Хәзер инде Шүрәле безнең Җегеткә ялына,Тәүбә итә эшләреннән, изгелеккә салына:— Син бераз кызган мине, коткарчы, и адәмгенәм;Мондин ары үзеңә, угълыңа, нәслеңгә тимәм.Башкалардан да тидермәм, ул минем дустым диеп,Аңгар урманда йөрергә мин үзем куштым диеп.Бик авырта кулларым, дустым, җибәр, зинһар җибәр; —Шүрәлене рәнҗетүдән нәрсә бар сиңа, ни бар?Тибрәнә дә йолкына, бичара гакълыннан шаша;Шул арада яшь Җегет өйгә китәргә маташа.Ат башыннан тоткан ул, бу Шүрәлене белми дә;Ул моның фөрьядларын асла колакка элми дә.— И Җегет, һич юк икәндер мәрхәмәт хиссең синең;Әйтче, зинһар, мәрхәмәтсез! кем син? исмең кем синең?Иртәгә килгәнче дустлар тәндә җаным торса гәр,Шул фәлән атлы кеше кысты диермен сорсалар.— Әйтсәм әйтим, син белеп кал: чын атым — «Былтыр» минем.Бу Җегет абзаң булыр бу, бик белеп тор син, энем!Шүрәле фөрьяд итәдер; аудан ычкынмак булаҺәм дә ычкынгач, Җегеткә бер-бер эш кылмак була.Кычкыра: «Кысты, харап итте явыз «Былтыр» мине,Аһ, үләм бит, бу бәладән кем килеп йолкыр мине?»Иртәгесен шүрәлеләр бу фәкыйрьне тиргиләр:— Син җүләрсең, син котырган, син тилергәнсең, — диләр.Әйтәләр: «Кычкырма син, тиз яхшылык берлән тыел!И җүләр! кысканга былтыр, кычкыралармы быел!?»
Гонҗә — ачылып җитмәгән чәчәк.Садаи хуш — ягымлы тавыш.Нам — исем.Сауләт — батырлык.Сабрит — сабыр ит.Кариэм — укучым.Инсан — кеше.Фөрьяд — зарланып елау.Асла — һич тә.
Кемне сөяргә кирәк?
Белү мөшкил — кирәк кемне сөяргә?Үзең аусаң да, аудармый сөяргә?
Син үлсәң (бет!), сине кем кызгана соң?Синең зәхмеңгә кемнәр сызлана соң?
Бу дөньяда сине кем иркәли соң?Бәлаләрдән сине кем киртәли соң?
Синең соң хәсрәтең кемнәргә хәсрәт?Гамеңнең кәсрәте кемнәргә кәсрәт?*
Кеше сатмас кеше тапмак асатмы?Сине соң кайсы дуст дошманга сатмый?
Синең якты көнең кемнәргә тансык?Кирәксә, яшь җиренә кара кан сык!
Сине кемнәр генә туйдырмый бер дә?Күңелсез хәлгә кем куйдырмый бер дә?
Кем үлчи барыйшын синең барыйшка?Бөтен сүзен, эшен синең карышка?
Тырышма, эзләмә юкны әрәмгә,Табылмас — юк! Әрәм җәһдең, әрәм лә.
Сиңа, дустым, бу сүз ахыргы сүзем:Үзеңне сөй! Ярат үзеңне үзең!
*Зур кайгың кемнәргә генә зур булып күренә соң?Мөшкел — читен.Зәхмеңгә — җәрәхәткә, авыруга.Барыйшып (барышып) — файдасын.Җәһдең (җәһедең) — тырышлыгың.
Яз галәмәтләре («Язлар җитте…»)
Язлар җитте, карлар эри башладылар,Толыплылар толыпларын ташладылар;Киемсезләр иркен йөри башладылар,Тунсызларга нурлы көннәр килде имди.
Ката, чана табаннары ял итәләр,Шылтыр-шылтыр юлдин арбалар китәләр.Трантаслар, велосипид, кареталарУрамнарны чуарлыйлар бер-бер имди.
Каткан, тунган агачларны хәзер кара:Һәрбересе яшәрешеп яфрак яра;Бу урманнар бакча булыр бара-бара,Һәр агачта сандугачлар сайрар имди.
Җиде кат боз астындин чыгар бака,Баткакларга, балчыкларга бата-бата;Куе камыш арасындин бака-бака:«Бака-кака, бака-кака»,— диер имди.
Шул бакалар ярга чыгып бакылдаша,Берсен берсе аңлашмыйча такылдаша;Әллә нәрсә киңәшәләр, акыллаша:Ахры, мантыйк укыганнар бунлар имди.
Кышлар үтеп, яз көннәре килер исә,Сәхраләрдә йомшак сәба җиле исә;Аһ, бу көннәр гамькин күңелләрне кисә,Үткән гомер бер-бер искә төшә имди.
Дәрьяларда бозлар ага тау-тау булып,Һаваларда кошлар оча болыт-болыт;И ходаем, фазлең берлә көнне җылыт,Үлгән дөнья яңа җаннар алсын имди!
Бака-бака— (бага-бага), карый-карый.Мантыйк — формаль логика.Сәба җиле — таң җиле.Гамькин — кайгылы.Фазлең берлә — рәхмәтең белән.
Бер татар шагыйренең сүзләре
Җырлап торам, торган җирем тар булса да,Куркъмыйм, сөйгән халкым бу татар булса да;Күкрәк биреп каршы торам, миңа милләтХәзерге көн мылтык-ук атар булса да.
Уңга, сулга аумыйм, һәнүз алга барам,Юлда манигъ күрсәм, тибәм дә аударам;Каләм кулда була торып, яшь шагыйрьгә,Мәгълүмдер ки, курку берлән өркү харам.
Шикләнмибез дошманнарның көчендин без,Бүгенге көн Гали, Рөстәмнәргә тиң без;Шагыйрь гомре хәсрәт, кайгы күрсә күрер,—Дулкынланмый тормый ич соң өлкән диңгез.
Яхшылыкка эреп китәм — балавыз мин,Мактап сөйлим изге эшне — бал авыз мин;Бер яманлык күрсәм, сүгәм, мактый алмыйм! —Ул тугърыда бик явыз, ай-һай, явыз мин!
Яманлыклар тәмам мине котырталар,Таяк берлә гүя корсакка төртәләр,—«Нигә болай?» «Ярамый», — дип сөйләндереп,«Тфү, чортлар! ахмаклар!» — дип төкертәләр.
Әгәр атса нахак җиргә бер-бер рамиМине, димим: «Дуст, бу рәмьиң һич ярамый»*.«Яңлыш аттың, иптәш, кире ал, дип, угың», —Дустлык итәм, кадалганына карамый.
Ачы булгач күплем, шигърем ачы чыга,Бәгъзан пешкән дип уйласам да — чи чыга;Очырмакчы булсам былбыл күкрәгемнән,Әллә ничек! — мыр-мыр итеп мәче чыга.
Мактаулыдыр аллы-гөлле нәрсә төсе, —Тәмле нәрсә була күбрәк ачы-төче, —Шулай итеп, ачы-төче язсам да мин,Чыкса кирәк яхшы ниятемнең очы.
Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам,Әкрен-әкрен югарыга үрләп барам;Тау башына менеп кычкырмакчы булсам,Биек җир бит, егълырмын дип шүрләп калам.
Максуд җитәр: бара торгач — юл кыскарыр;Әллә кайда яткан хиссият кузгалыр;Бөкре түгел, төзәлергә кабер көтмим,Тәңрем фәйзы минем күңлемгә эз салыр.
*Әгәр дә берәр укчы миңа тиешсезгә ук атса,«Дус, бу угың һич ярамый», — дип әйтмимҺәнүз — һаман.Манигъ — тоткар, киртә.Бәгъзан — кайбер чакта.Хиссият — тойгылар.Фәйэы — рәхмәте.
*****
Бишенче көлтә
Мәкәрҗәгә баралар тәтәйләрнең ирләре; Шушы вакыт тәтәйләрнең җөреп калган көннәре.
Таптамагыз, и тәтәйләр, Бакыр бабай бакчасын; «Уйнаш»тагы яман күздән ходай үзе сакласын.
Җаңа бистә кызлары чигү чигә акчага; Бу вахытта шулар җөри Ботански бакчага.
Кушмый ишан капкасы, нарат икән тактасы; Нарат булмый нәрсә булсын, бар да донос акчасы.
Безнең урам — таш урам, ташу ага басудан; Сакалына хөрмәт беткәч, милләт сата ачудан.
Бәдәлчеләр-мәккәчеләр җөри Казан шаулатып; Бер сөяккә унлап эт бар, чәйнәшәләр даулашып.
Ике туры ат җиктердем, берсен сыңгар тәртәгә; Баш хәерче Моратлары чыкмый ята Мәккәдә.
Шауладык без — «шуу!» иттек, кузгалдык без — «дуу!» иттек; Эшсезлектән, эч пошканнан эшсез картка туй иттек.
Камил мәхзүм җырлап җөри борнын түбәнгә салып; Ала карга кунып сайрый тел очларына басып.
*****
Һималая тау өстендә алтын бишек, Кояш йоклый һәр кич саен шунда тешен; Җил төн буе йоклаганын саклап тора, Тирбәтә һәм өстен-башын каплап тора.
Йокысыннан Кояш ничек уяндисә, Җил шул вакыт җилбер-җилбер итеп исә; Исә-исә бөтен дөнья буе китә: Торыгыз! — ди,— уянырга вакыт җитә!
Торып чыккач шул бишектән Кояш агай, Анда кереп йоклый инде энесе Ай: Йоклый шунда йолдызлар да өелешеп, Оядагы йоклап яткан кошчыклардай.
Каты йоклап Ай бишектә мәгърибкәчә, Торып чыга, көлеп җиргә нурын чәчә; Кояш һәм Ай — ике туган агай-эне — Менә шулай дустлык берлән нәүбәтләшә.
Уяндисә — уянды исә. Мәгърибкәчә — кояш баткангача.
*****
Без Бишенче елны бер көнне уяндык таң белән, Эшкә дәгъвәт итте безне кемдер изге нам белән.
Эшкә ябшыр чак җитеп, ямьсез озын төн үткәнен Күз ачып белдек без, үлчәп күктәге Чулпан белән.
Булса да ул чакта бездә керсез иман, саф күңел, Күз һаман булды эренле, йөз дә саф һәм пакь түгел»
Шул сәбәпле дустны, дошманны дөрест фәркъ итмичә, Күп саташтырдык рәзил шәйтанны чын инсан белән.
Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек, булсын кабул; Җәбраил ачкай ул эшләргә сигез кат күккә юл.
Үтте инде, дустларым, ул үткән эш, ни булса ул; Инде эшлик саф, ачык күзләр белән, чын аң белән.
Дәгъват итү — чакыру. Нам — исем. Фәркъ итмичә (фәрекъ итмичә) — аермыйча. Рәзил — хур, түбән, бозык. Инсан — кеше.
*****
Бер заман бер төшкә килгән Ат белән Арба, Чана; Бу өчәү һәрберсе дә үз тормышыннан зарлана.
Арба әйтә: «Җәй көне мин һич тә рәхәт күрмимен: Көн-төне эштә йөрим, һичбер җигелми тормыймын».
«Әмма соң бу кыш көне бигрәк уңайсыз!» — ди Чана. Ат та, сүзгә кушылып, үз нәүбәтендә зарлана:
«Юк ла, и Арба, Чана! — ди,— сезгә тормыш бик уңай, Эшләсәгез алты ай сез, ял итәсез алты ай.
Күпме зарлансам урын бар, мин каты мәзлум менә: Хәл җыймыйм ел тәүлегендә, ичмасам, бер көн генә!»
Мәзлум — кимсетелгән, рәнҗетелгән.
*****
Бетен дөнья аппак булып кар яуганда, Ишек алда, урам, түбә агарганда, Аппак булып кайтып килә безнең Бабай, Безгә төрле-төрле уенчык алган да.
Шатланышып без әйтәбез: «Рәхмәт, Бабай, Сиңа тагын күп ел гомер бирсен ходай!» Бабай, мескен, кар-яңгырга карамыйча, Безне шатландырмак өчен йөри шулай.
*****
Бала:
Әйт әле, Күбәләк, Сөйләшик бергәләп: Бу кадәр куп очып Армыйсың син ничек?
Ничек соң тормышың? Ничек көн күрмешең? Сөйләп бирче тезеп, Табаламсың ризык?
Күбәләк:
Мин торам кырларда, Болында, урманда; Уйныймын, очамын Якты көн булганда.
Иркәли һәм сөя Кояшның яктысы; Аш буладыр миңа Чәчәкләр хуш исе.
Тик гомрем бик кыска: Бары бер көн генә,— Бул яхшы, рәнҗетмә Һәм тимә син миңа!
*****
Тик кенә торганда капланды томанга бар һава; Кар оча, кар себрелә, кар котрына һәм кар ява.
Кар бәрә йөзгә рәхимсез, күз ачып булмый карап; Һәр кара нәрсә — бүре һәм һәр маяк булды карак.
Карны җиңгән күк, тешә җиргә тонык ай яктысы; Ай да куркынган шикелле: бер сары, бер ак төсе.
Көн буе яткан иде, үлгән җылан күк, юл тыныч; Чыкты соң кайдан адаштыргач буран — бу куркыныч?.
Әллә ычкынганмы баудан Каф тау арты җеннәре? Йә тишелгәнме ходайның бихисап зур мендәре?
Кар булып җирдә очамы ушбу мендәр җоннары? Иөгрешеп җан аулый мәллә Каф тау арты җеннәре?
Сукранам мин, кар арасыннан карый да ай көлә, Мин фәкыйрь михнәттә — гүя чарлагыннан бай көлә!
*****
— И Куян, куркак Куян, йомшак Куян, Моңланасын нинди хәсрәт, кайгыдан?
— И җаным, син яшь бала шул, белмисең; Төште зур хәсрәт, ничек моңланмыйсың.
Без икәү: Әткә куян, Әнкә куян, Яшь куянчыклар янә бездән туган.
Барчабыз бер гаилә булган идек, Күп заман шатлык белән торган идек.
Яшь балаларны ашап китте Бүре, Бик усал ерткычтыр ул, муркыргыры!
Күп тә үтми куйды дөнья Әнкәсе; Тулды күңлем, ничек итеп әйтәсе:
Килде дә бер явыз Аучы Эт белән, Атты үлтерде аны мылтык белән.
Шул вакыттан бирле аш булмый ашым, Моңланам ялгыз башым, агъзам яшем.
*****
Беләм инде, сабыйлар, сезгә мәктәптә күңелсездер, Аның тоткынлыгыннан сез бигүк разый түгелсездер.
Сабый чакта күңелсезләнгәнем бар мин дә, һәм шунда Очып эзли иде фикрем азатлык анда да монда.
Заман үтте. Азат булдым. Теләгем алдыма килде. Күрәм: мин дәү кеше булдым вә мәктәптә түгел инде.
Ачылды юл, ирек алдым. Эчемнән нәрсәләр уйлыйм: «Менә шатлык миңа, дим, мин хәзер тормыш белән уйныйм.
Шаярырмын, теләрсәм нишләрем, уйнар, көләрмен, дим, Бөтен мәктәптә тоткынлыкларым бурчын түләрмен»,— дим.
Кереп киттем гомер юлына… Әллә мин йөри белмим? Нидәндер анда мин шатлык, азатлыкларны һич күрмим.
Барып булмый. Ирексез тукталамын юлда кайчакта,— Каты сызлап, бу юлымда аяклар йөрмидер хәтта!
Йөреп мин, шатлык эзләп бу гомер юлында акрынлап, «Гомер итмәк» димәкнең мәгънәсене аңладым чынлап:
Гомер итмәк—тырышмактыр ялыкмый, һич тә ял итми, Гаталәт хурлыгын асла үзеңә ихтыяр итми.
Тиеш имеш үтәргә изге юлда бу гомер барсы Түләү берлән бурычны тәңремә һәм халкыма каршы.
Бәхетлемен шушы хәлдән, бүтән бер хәл дә көтмимен, Шушы юлдан ризамын, башка төрле юл да тотмыймын.
Әгәр кайчак гомер сахраларында мин гизеп арсам, Гомер юлында бер мәүкыйф ясап алмакны уйлансам,
Итәм дәрхаль тәвәкъкыф мин сабыйлык хатиратында, Очам мәктәп таба нурлы тәхаттырлар канатында.
Күңелдән сагынам «тоткын»лыгымны, мәктәбемне мин, «Нигә соң үстем инде һәм нигә «дәү» булдым инде, дим.
Нигә, дим, изге мәктәптән, сабый чаклардан айрылдым? Нигә мин кечкенә Апуш түгел, зуп-зур Тукай булдым?»
Гаталәт — ялкаулык. Асла — һич тә. Мәүкыйф — тукталыш, туктап ял итү урыны. Итәм дәрхаль тәвәкъкыф — шунда ук тукталам. Хатиратында — истәлекләрендә. Тәхаттырлар — истәлекләр.
*****
(Пушкиннән)
Исәр җил! көчлесең, син бик батырсың, Ачулансаң, җиһанны кузгатырсың.
Бик иркенләп исәсең җир йөзендә, Котыртып болгатасың диңгезен дә.
Көтү төсле болытларны куасың, Теләрсәң кайсы якларга борасың.
Иреклесең: исәсең дә исәсең, Тузан, кар туздырып юллар кисәсең.
Ирекле син, исәр җил, әйдә ис, ис! Сиңа баш юк ходайдан башка һич, һич!
*****
(Русчадан)
Боз һәм кар эрде, Сулар йөгерде; Егълап елгалар, Яшьләр түгелде.
Көннәр озая, Төннәр кыскара. Бу кайсы вакыт? — Иә, әйтеп кара.
(Яз көне)
Ашлыклар үсте, Башаклар пеште; Кояш пешерә, Тиргә төшерә.
Халык ашыга, Китә басуга, Урагын ура,— Бу кайчак була?
(Җәй көне)
Кырлар буш кала, Яңгырлар ява; Җирләр дымлана,— Бу кайчак була?
(Көз көне)
Һәр җир карланган, Сулар бозланган; Уйный җил-буран,— Бу кайчак, туган?
(Кыш көне)
Фасыл — вакыт.
*****
Ике юл бар бу дөньяда: бере будыр — бәхет эстәү; Икенче шул: гыйлем гыйшкында булмак — мәгърифәт эстәү.
Синең кулда: теләсәң — мәгърифәтле бул, бәхетсез бул; Вә яки бик бәхетле бул, ишәк бул, мәгърифәтсез бул.
*****
Кырга ак кардан Юрган ябылган; Җир язга чаклы Уйкуга талган.
Ул тормас, йоклар, Кышлар үтмичә,— Кыйбладан кошлар Кайтып җитмичә.
Язның айлары, Апрель, майлары, Бик матур сызлып Аткан таңнары;
Урман шаулавы, Кошлар сайравы, Күкләр күкрәве, Яңгыр аннары.
Коену көн саен Кояш нурында; Аннан соң тагын Төшкән чык төндә.
Бу хәлләр җиргә Барчасы бергә Калган тик инде Төштә күрергә.
Җир йоклый тыныч, Күреп тәмле төш. Уяныр әле, Тукта, үтсен кыш!
Уйку — йокы.
*****
(Русчадан)
Болынлыкта үсә гади генә, иссез чәчәк, янлыш Гүзәл исле чәчәкләр бәйләменә бергә бәйләнмеш.
Ярар, бәйләнгән ул анда, соңыннан нәрсә булган соң? — Булып киткән үзе хуш исле бик аз бер заманнан соң.
Шуның күк, безне тәүфикъле дуст-ишләр һәм белешләр дә Өйрәтерләр гүзәл гадәткә һәм дә изге эшләргә.
*****
Барча кошның да үзенчә сайравы бар, шигъре бар. Карга, мескен, җырлый белми, кычкыра тик: «кар» да
*****
Көлке булса кайвакыт шигъриятемнең кыйссасы, Анда бар бер җанлы хәсрәт, канлы ләгънәт хыйссасы.
Уйлый торгач, мин үземнең җан ачымнан да көләм, Чөнки инде кайгыралмыйм, кайгырып арган булам.
Хәсрәтем — әллә минем нурлы кабыклы бер җылан? Куркынырда җылмаялар, ни бәхетледер җылан!
Юк, түгел, һәр хәлдә дә хәсрәт язу рәүшем шулай, — Нәрсәгә шиблит киясең? —Мин димен: кәүшем шулай!
Кыйсса — эчтәлек, сюжет, сөйләнгән хәл, вакыйга. Хыйсса — өлеш.
*****
Инкисар ит гадәтеңчә, ян, күңел, сызлан, күңел! Күп сөекледер бөтеннән — тәңрегә сынган күңел.
Һәр минут миннән тели дөнья күңел җимешләрен, Нәрсә пешсен, булса ялкынсыз күңел, сүнгән күңел?
Алга сәүкъ ит сахибеңне, бул чыдауда таш кеби, И фәләкнең төрле-төрле золменә күнгән күңел!
Ялтыра, яктыр — килешсен калебе саф шагыйрә, И моңарчы төрле тап-тутларга өртелгән күңел!
Шундый гали мотлабың — мең җан бирергә урны бар, И югарылык белән типкән вә селкенгән күңел!
Игътиля итсәң, канатың ач, — вакыт җитте бугай, — И тумыштан гарше әгъляләргә җилкенгән күңел!
Син йоларсың һәр һәлакәттән — ышаныч бар сиңа, Яр читендә торганымда ярдәмең булган күңел!
Яхшы аңла: юк сафа инсанлыгыңны җуймыйча, И шуны саклау юлында күп газапланган күңел!
Инкисар ит — кител, сын. Алга сәүкъ ит сахибеңне — хуҗаңны алга таба этәр. Фәләк — язмыш, күк. Золменә — изүенә. Калебе саф шагыйрә — саф күңелле шагыйрьгә. Гали мотлабың — бөек теләгең, максатың. Игътиля итсәң — югары ашсаң. Гарше әгъляләргә — югары күкләргә. Сафа — рәхәт, күңеллелек. Инсанлыгыңны — кешелегеңне.
*****
(Пушкиннән)
Мин сөям дустлар белән булган хозур мәҗлесне кич, Шундый мәҗлес: анда хөррият белән шатлык рәис;
Торса анда иштелеп «эч, эч» дигән сүз таңгача, Кясәләр булса тулы без мәет булып аугангача;
Булмаса артык тыгыз эчкән кешеләрнең рәте, Тып-тыгыз булса бушап калган шешәләрнең рәте.
Хозур мәҗлесне — күңелле утырышны. Рәис — председатель. Кясә — бокал. Мәет булып — исереп.
*****
Һич сине куркытмасыннар шүрәле, җен һәм убыр; Барчасы юк сүз — аларның булганы юктыр гомер.
Җен-фәлән дип сөйләшүләр искеләрдән калган ул; Сөйләве яхшы, күңелле — шагыйранә ялган ул.
Һич өрәк, албасты булган сахралар, кырлар да юк; Шүрәле асрап ята торган кара урман да юк.
Син әле үс һәм укы күп, шунда аңларсың барын; Мәгърифәт нуры ачар күп нәрсәләрнең ялганын.
Шагыйранә — шигъри, поэтик.
*****
Халыкка дәрсе гыйбрәттер театр, Күңелдә йоклаган дәртне уятыр.
Театр — яктылыкка, нурга илтә, Кире юлга җибәрми, уңга илтә.
Театр көлдерәдер, уйнатадыр, Тагы үткән гомерне уйлатадыр.
Күрерсең анда үз хәлең, көләрсең Көләрлек булса, булмаса — еларсың.
Күрерсең тормышың нинди: җитешме? Җитеш булмаса, кай җире җитешми?
Төзәтерсең шуны, тәкмил итәрсең,— Шулай шактый белем тәхсил итәрсең.
Үсәр яхшылыгың, син яхшы булсаң; Җылы канлы итәр ул, вәхши булсаң.
Тигез күрә бөтен җанны театр: Кирәк кол бул, кирәксә император.
Мөкаддәс ул, бөек ул, гали зат ул; Тәмам хөр ул, вә бик киң ул, азат ул.
Вә ул дарел-голүм, дарел-әдәптер, Холыкларны төзәтмәккә сәбәптер.
Вәләкин шарты бар: яхшы төзелсә, Әгәр һиммәт агачыннан өзелсә,
Ул — алма, мөддәте тулганда пешкәч, Кызаргач һәм матур булгач, җитешкәч.
Дәрсе гыйбрәт — гыйбрәт дәресе. Тәкмил итү — камилләштерү. Тәхсил итү — алу. Гали — олы. Дарел-голүм — белем йорты. Дарел-әдәп — әдәп йорты, Һиммәт — тырышлык. Мөддәте тулганда — вакыты җитеп.
*****
Авырлык төшсә, түз, сер бирми-нитми; Ни хәлләр яшь егеткә килми-китми?
Бу тормыш кем белән туктар талаштан? Сугыш син һич тә армас-туктамастан.
Синең төсле берәү ул: бергә-бер сез, Көрәшкәнне җиңалмый ул каберсез.
Көрәшмәк куркыныч: күп хәлләре бар, Вәли, җиңгәч, ганимәт маллары бар.
Канечкеч ул вә ерткыч юлбарыстан; Качармы юлбарыстан бер арыслан?
Җиһанда үлми һәрбер ыңгырашкан, Вә юлны тапмый калмый һәр адашкан.
Көрәш угърында ар, тал, тирлә, имгән; Өмид итмә булышмакны ләимнән.
Әгәрчә зәррә мыскал һиммәте бар, Аның артында тау-тау миннәте бар.
Сәгадәт талына менсәң — үзең мен; Ни ярдәм килсә дә килсен үзеңдин.
Димәс һичкем: «Минем аркамда менде, Хәзер җүнләп сәлам дә бирми инде!»
Вәли — ләкин. Ганимәт маллары — сугышып алган маллар. Җиһан — дөнья. Угърында — юлында. Ләимнән — сараннан. Зәррә мыскал — бик аз гына. Һиммәт — яхшылык, ярдәм. Миннәте — нәрсәдер өмет итү. Сәгадәт — бәхет.
*****
И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле! Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.
Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән, Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.
И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең белән синең, Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.
И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам: Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, ходам!
*****
(Плещеевтән)
Зур бәхетләр сызганып эшкә бирелгәннән килә, Аһ! оят, хурлык, түбәнлекләр иренгәннән килә.
Булса калдырмак берәү ушбу җиһанда изге ат, Тир белән тапсын ашарын, итсен, әлбәт, иҗтиһад.
Һәр олугълар эшләгәнлектән олугълыклар таба, «Уйнады» дип бирмиләр ушбу җиһанда мәртәбә.
И сабыйлар! Эшләгез сез, иң мөкаддәс нәрсә — эш, Эш агачы һәрвакытта бик юмарт китрер җимеш.
Яшьлегеңдә күп тырышсаң, эшкә бирсәң чын күңел, Каршыларсың картлыгыңны бик тыныч һәм бик җиңел.
*****
Күрче, бик чынлап керешкән эшкә безнең Ламига: Бар уе — бер бик матур күлмәк тегү Курчагына.
«Күлмәгем кайчан бетәр?» — дип, Курчагы яткан, көтә; Көтми хәл юк, бер тәти күлмәк кирәк — бәйрәм җитә.
Ә Песи яшьрен генә яткан, кәтүкне күзлидер; «Тукта селкенмәсме?» — ди ул; бер дә җаны түзмидер.
Ул хәзер сикрер менә, хәзер тотар, хәзер басар; Ул кәтүкне уйнатыр, уйнар, үзенә шар ясар.
Кайгысы юк ул Песинең, тик һаман уйнау уе; Бик шаян! Ай-һай, наян! Уйнарга хәзер көн буе!
*****
(Русчадан)
Былчыракта яңгыр артыннан балалар йөгрешә, Кычкыралар: «Җиргә, дип, алтын төшә! алтын төшә!»
— Шауламагыз, и балалар! Без җыярбыз барчасын, Тиз ул алтыннарны амбарга төярбез барчасын.
Тик җыярбыз юл буе шыгрым тулы йөкләр көе, Бар келәтләр туп-тулы хуш исле орлыклар кәе!
*****
Яратырга ярый кышны, вәләкин зәмһәрире бар, Киемсез калтырап торган мәсакине, фәкыйре бар.
Яратырга ярый җәйне: матур ул, анда зур ямь бар, Вәләкин таш бинасы юк фәкыйрьләргә җәһәннәм бар.
Яратырга ярый дөнья: матур кырлар, матур таулар; Яратмыйм мин вәләкин һич, сәбәп шул: ибне адәм бар!
Зәмһәрир — каты салкын. Мәсакин — мескеннәр. Ибне адәм — адәм баласы, кеше
*****
Бара милләт зәгыйфь, абныр-абынмас, Сүнә яшьләрдә ут кабныр-кабынмас.
Кичә якты вә милли бер күңелдән Бүген тычкан утыдай нур табылмас.
Вә кем бар, йөз чөерми милләтеннән, Көмеш, алтын санәмнәргә табынмас?
Тәти тапса сабый барган юлында, Йомыш истән чыгар, һич айрылалмас.
Шулай яшьләр дә: юлда күрсә алтын, Баюдан башкага күңлен дә салмас.
Сатучылык итә бездә мөхәррир, Әдип исме аңар тагълыр-тагылмас.
Яралганмы бу яшьләр күңле әллә Мөрәүвәт маддәсе ягълыр-ягылмас?
Ышанабыз халык көчсезлегенә, Бабайлар шөһрәтен сагъныр-сагынмас.
Тотып милләт ливасын, юлга чыктык: «Бу куллар мәңге, дип, җиргә салынмас».
Җыгылдык без икөч чакрым да китми,— Җегетләр! бездә көч юк,— ахры, булмас!
Санәм — статуя, сын (акча). Мөхәррир — язучы. Мөрәүвәт маддәсе — егетлек, кешелек сыйфаты. Лива — байрак. Икөч — ике-өч.
*****
Поэт
Меня движенье времени состарит,В изнеможенье сгорбиться заставит,Но, несмотря на древние года,Душа не одряхлеет никогда.
Грудь пламенем поэзии полна!Что старость? — по плечу мне ноша эта!Душа ясна — в ней навсегда весна,Зимы и стужи нет в душе поэта.
Нет! Мне не стать обычным старичком!О мелочах печалясь, те стареют.Даст бог, не заберусь на печь молчком,Меня уж как-нибудь стихи согреют.
Я, распевая песни, встречу смерть.Сам Азраил не запретит мне петь.— Я ухожу, но вы-то — остаетесь! — Скажу я, собираясь умереть.*****
Ей
Ты сказала: «Поэта я буду женой», — Но тебя не достоин избранник твой.
Ты мечтала: «Все песни он мне отдаст,И одна я лишь буду внимать им всласть…»
Если думала так, не горюй, не скорби,Лучше в лавку ступай, соловья купи,
Запирай его в клетке, пусть там поет,Пусть, тебя забавляя, в тоске умрет.*****
Татарская молодежь
Горд я нашей молодежью: как смела и как умна!Просвещением и знаньем словно светится она.
Всей душой стремясь к прогрессу, новой мудрости полна,Водолазы дна морского — нам такие и нужны!
Пусть мрачны над нами тучи, грянет гром, дожди пойдут,И мечтанья молодежи к нам на землю упадут.
По вершинам, по долинам зашумят потоки вод,Грянут битвы за свободу, сотрясая небосвод.
Пусть народ наш твердо верит всей измученной душой:Заблестят кинжалы скоро, близок день борьбы святой.
И с оправою пустою пусть не носит он кольца:Настоящие алмазы — наши верные сердца!
Прочитано 7527 раз. Спасибо и Вам!
xn--b1ab7abhqb1b.xn--p1ai
Поэт! В глубокой тайне сохрани своё призванье И ото всех скрывай, мой друг, скрывай своё названье. Пускай никто не знает, где берёшь ты вдохновенье, И в подлинном своём не представай изображенье. Всегда повсюду не забудь...
ГОЛОС. Ты скажи нам, певец, Отчего словно стон твои вздохи Так печально летят И тревожат небесную выеь? Иль пределам земли Не сдержать твоей скорби потоки И, покинувши твердь, К поднебесью они вознеслись? ПОЭТ. Как вулкан...
* * * Не сберег я сил на черный день — Мне не дали отдыха в дороге. Дни мои томила злая тень Всех врагов, встававших на пороге. Больше псов их было на пути! Но, сразившись...
В жаре и чаде Ночи и дни Жжешь ты, Казань, рабочих. Силы и жизни Спалив одних, Новых, Казань, ты хочешь! Перевод Н.Ахмерова Оригинал на татарском: Казан (Из сборника: Тукай Габдулла Стихотворения/Перевод Н.У.Ахмерова. — Казань: Тан-Заря,...
Твори свой стих, поэт! Но помни мой наказ: Пусть слава на земле Тебя не мучит жаждой. На блеск ее одежд Прельстившись только раз, Ты в рваном рубище Найдешь себя однажды. Речей не заводи, Что коль...
Как два солнца вдали вознеслись Пушкин, Лермонтов в небе моем. Я луной озарю мою высь Двух светил отраженным огнем. Нет, не станет мой стих повторять Богоравного Пушкина слог. Стих Корана слагая опять Кто б поэтом...
И вот твоим очам Открылся мир земной. Был черен этот мир, Твои он застил очи. Ты в дальний вышел путь Высокою тропой, Чтоб сумрак одолеть И свергнуть чары ночи. Твой каждый мощный шаг Был к...
Я видел в жизни все: И горечь, и утраты. Я по миру бродил Среди родных могил. И стужей, и жарой Терзаем был когда-то, Но сердцем и душой Я эту жизнь любил. Я видел в жизни...
Вот пришел к нам месяц март. Власть забрал у всей природы. Подобрели стар и млад От веселой той погоды. Легче старым да больным. Март сказал им: «Лед уходит!» Всех пьянит весенний дым, Тьму примет весны...
Раз случилося со мною: В зимний день, в морозной мгле, За туманной пеленою Шурале явился мне. Я гляжу на это диво, Я молчание таю. Вот он пальцами игриво Тронул голову мою. Что там трогать: Сколь...
gabdullatukay.ru
Мир недолго оживал: Стал восток под утро — ал… Знаменуя дня начало, Первый луч на землю пал. Щедро освещен лучом Ближний дом и водоем, И сады, и огороды Сыты солнечным дождем… Ожил город. Всюду люд....
Пропал я, мальчишка, эх, горе да беда, Уж кровь моя горячей не будет никогда. Душа моя слабеет, и я совсем зачах. Нет ни жены, ни дома, живу я в номерах. Я стал желтей шафрана, а...
Какой-то человек, жарою истомленный, Решил облить себя ведром воды студеной. Разделся догола, но сам с собой лукавит: Он то берет ведро, то снова наземь ставит. И зной его томит, и боязно бедняге — Его приводит...
— Ты зря гуляешь с девушкою той, Не любит ведь, смеется над тобой. — А это, брат, забота не твоя, — Пускай смеется, счастья не тая! Пускай блестит зубов ее краса, И землю озарив, и небеса! ...
Меня движенье времени состарит, В изнеможенье сгорбиться заставит, Но, несмотря на древние года, Душа не одряхлеет никогда. Грудь пламенем поэзии полна! Что старость? — по плечу мне ноша эта! Душа ясна — в ней навсегда...
Какой не загрустит поэт, припомнив детства дни? Но нам и грусть о них сладка, так любы нам они. Печаль моя всего острей предпраздничной порой: Играть хочу, как встарь играл, с друзьями-детворой. Припомнишь праздника канун, когда,...
Старуха глупая и старая кокетка — в одном обличье два лица. Немного пудры и в коробочке румяна — таким забавам нет конца! Перевод Л.Озерова Оригинал на татарском: Охшату (Из сборника: Тукай Г. Стихотворения: Пер....
«Уж праздник на носу, но в кассе и с огнем Не сыщешь ни гроша — хоть покати шаром. Как волк затравленный, по комнате своей Издатель мечется. Гоморра и содом! Вот авторы пришли и гонорара ждут,...
Я думал: стал он добряком и свет несет невежде… Но нет, свинья ты — и в грязи со всех сторон, как прежде! Он, типографию купив, стал честным — мне казалось… Какой ты честный человек? Ты...
О нас как будто правды нет… Зато обману нет преград! Медали с выставки ханжей у многих на груди блестят. Что чистоты мы не блюдем — бессовестная клевета: По одному на каждый дом кумганы у татар...
gabdullatukay.ru
|
|
|
|
|
|
